Siglir tar il cuntegn

Header

cuntegn

Bernard Cathomas Far dapli che mo laschar ir sco i va

Bernard Cathomas, l’iniziant da la lingua rumantsch grischun, davart il futur da la lingua scritta rumantscha.

Remartga redacziunala

Avrir la box Serrar la box

Il suandant text è vegnì scrit d'in autur u d'inA auturA ospitantA sin dumonda da la Fundaziun Medias Rumantschas FMR. El fa part d'ina seria davart il futur da la lingua scritta rumantscha. L'auturA ha pudì tscherner en tge idiom scriver il text.

RTR publitgescha quels artitgels sin basa da la collavuraziun cun la FMR. Sin il cuntegn n'ha la redacziun dad RTR nagin'influenza.

Quant fermas che questas gruppas èn, stuess in studi solid eruir. Èn las duas emprimas ensemen uschè fermas sco la quarta persula? Ma la sort dal rg na dependa betg mo da quels ch'al sustegnan u refusan il mument. A lunga vista dependa ella surtut er da la voluntad e l'inschign da quels che portan e mainan il project. Novaziuns na succedan betg da sez. Per reussir dovrani – dasper infurmaziun persistenta – er manaders ch’animeschan, persvadan ed insistan. Ed i dovra investiziuns. Guardain per exempel, co fusiuns da vischnancas, iniziativas economicas novas u las ovras innovativas dad Origen vegnan promovidas. Cun buna raschun.

Bernard Cathomas

Avrir la box Serrar la box

Bernard Cathomas ha en ses temp d’uffizi sco secretari da la Lia Rumantscha, inizià la creaziun e l’elavuraziun da la lingua unifitgada rumantsch grischun e dirigì sia derasaziun. Quest text ha el scrit explicitamain sin dumonda da la FMR.

Dapi passa diesch onns succeda en quest reguard pauc per il rg. La Lia rumantscha sco purtada dal project stat sut pressiun dals adversaris ed ha fadia da resister a quels. Ses post da linguatg metta a disposiziun ils pleds per novs cuntegns, ma ella prenda strusch autras mesiras d'encuraschament. Uschia manca la debatta constructiva che fiss necessaria per la dinamica, per furmar las opiniuns e surtut er per crear confidenza.

Ils adversaris da la lingua scritta vesan il salvament dal rumantsch en las regiuns. Stupent, sche quai fiss uschia. Dentant mussan ils fatgs in auter maletg. Ils idioms scrits flurivan e funcziunavan, cur che las regiuns eran serradas e quai che vegniva scrit derivava da la regiun. Oz dentant èn las regiuns avertas, la populaziun giuvna emigrescha e sa diminuescha dapi onns, las forzas van enavos, las bleras scrittiras arrivan d'ordaifer. En in rumantsch u en tudestg. La fugia en il reduit regiunal è ina strategia senza perspectivas. Da sa confruntar cun il mund che sa mida e las sfidas che quai includa na mitscha er il rumantsch betg.

Oz èn ils linguatgs locals sco quels da Medel e Tujetsch e tut ils auters tranter Mustér e Müstair pli vitals ch'ils idioms scrits – e vegnan pli e pli er scrits tenor l'ureglia, senza resguard sin vocabularis e grammaticas. Quellas variantas discurridas fan or la diversitad che subsista senz'auter dasper in linguatg scrit surregiunal.

Tenor la veglia dal pievel duain ils idioms restar linguas da scola. Pia ha la lingua scritta dad ir sia via ordaifer la scola. Quai è pussaivel. Per la gronda massa resta il rg ina lingua scritta per leger. Punct. Discurrì vegni sco la bucca è creschida. Tgi che vul e dovra po suenter la scola anc emprender da scriver rg. Ina pitschna chaussa. Cun las classas bilinguas a Cuira, Domat e Trin resta per il rg in pitschen project da pionier en scola che na vegn speranza betg sut las rodas dals adversaris malvulents.

Malgrà resistenzas è la lingua scritta progredida fin oz e vegn ad ir sia via enavant. Quai pon ils persvadids ed ils realists segirar, sch'els vulan. E daco na duessani betg vulair? La fin dal rg fiss fatala per il rumantsch insumma, sco Gion Deplazes scriva: «Oz satiaran ei il Rumantsch grischun, damaun il Grischun romontsch» (cità en LQ 31-08-2020).

Per cuntinuar dovri vinavant ils furniturs da texts publics e privats. Confederaziun, chantun, Radiotelevisiun Svizra Rumantscha, La Quotidiana, la Banca chantunala e tut ils blers auters da tuttas varts èn la spina dorsala dal linguatg scrit. Ils pioniers. Els san che lur scrittiras vegnan er en tudestg, franzos e talian betg legidas da tuts. Tuttina: lur texts fructifitgeschan il process e furneschan ils pleds a tgi che dovra quels per infurmar e discutar vinavant.

Fundamental resta il dretg da mintga instituziun e mintga singul che scriva e derasa texts da far quai en la furma linguistica ch'el vul. Quai sa resulta da la libertad da linguatg.

Per infurmar, scolar, cussegliar ed accumpagnar il project sco er per gidar a surmuntar temas e pregiudizis duvrassi finalmain ina u in animatur en plazza stabla. Dapi il 1984 datti quatter collavuraturs per las regiuns idiomaticas. Almain in per il rg dasper ils quatter per ils idioms fiss pli che modest. Qua èn la Confederaziun ed il chantun dumandads.

Ed i dovra persunalitads cun spiert avert che van ordavant. Igl è encuraschant da vesair che plirs anteriurs presidents da la Romania scrivan er rumantsch grischun, che las autoritads dal Surmeir èn s'exprimidas per la lingua surregiunala e ch'il professer da rumantsch a l'universitad da Turitg e blers auters scrivan en la lingua surregiunala lur texts che sa drizzan a l'entira cuminanza. Ils idioms cuntanschan per regla mo l'atgna regiun.

Quai che faschess la finala er da basegn: ina cultura da discurs e conflict. Projects cumplexs sco quel per ina lingua scritta portan dispitas ch'ins duess pudair schliar a moda onesta. Uschia returnassan forsa puspè enavos persunas ch'èn idas sin distanza e che mancan en ina cuminanza pitschna sco la nossa.

Nus stuain discurrer…

Avrir la box Serrar la box
Legenda: FMR

(fmr/dat) Suenter ch’il Surmeir ha era decis da turnar tar l’idiom en scola, sa tschenta la dumonda: Co vinavant? – Co vinavant cun la lingua scritta rumantscha? – Co promover ils idioms? – E tgenina plazza ha il rumantsch grischun?

La redacziun da la FMR ha la ferma persvasiun ch’i dovria ussa ina discussiun publica. E surtut ch’i dovria respostas co la cuminanza rumantscha duai insumma impunder en avegnir sias forzas, pertutgant la(s) lingua(s) scritta(s).

La FMR lantscha perquai la discussiun cun ina seria d’artitgels. A pled vegnan Matthias Grünert, professer per linguistica a l’Universitad da Friburg, la Pro Idioms Surselva/Engiadina che ha cumbattì per in return en scola tar ils idioms, Bernard Cathomas, l’iniziant da la lingua unifitgada rumantsch grischun, e Pia Plaz, schurnalista libra che dat era in sguard dad extern.

Ulteriuras contribuziuns, opiniuns e propostas èn fitg bainvegnidas (redacziun@fmr.ch). La FMR redigia e cumpilescha. Mo tant saja giavischà: I na va betg per in sguard enavos sin conflicts e sbagls e culpas. I va per il sguard enavant: Co vinavant cun la lingua scritta rumantscha? Sto il rumantsch insumma vegnir scrit? – Discutain da quai! I fa propi da basegn.

Artitgels legids il pli savens