Siglir tar il cuntegn

Header

cuntegn

Exteriur Stephen Hawking è mort

Il scienzià britannic Stephen Hawking è mort en la vegliadetgna da 76 onns. Quai ha communitgà in pledader da la famiglia. El saja mort mesemna a bun’ura en sia chasa a Cambridge en l’Engalterra. Ils 14 da mars è er la data da naschientscha dad Albert Einstein ed il di internaziunal da la cifra Pi.

Hawking vala sco in dals pli gronds scienziads insumma. Enconuschent è el surtut per sias teorias pertutgant l’origin da l’univers e las foras nairas.

Passa 30 onns è Hawking stà professer per matematica a l’universitad da Cambridge – ina da las professuras las pli renumadas da l’entir mund.

Jau less chapir cumplainamain l'univers. Jau less savair pertge ch'el è sco quai ch'el è e pertge ch'el exista insumma.
Autur: Stephen Hawking Astrofisicher

Grazia a ses cudesch «Ina curta istorgia dal temp» – publitgà il 1988 – è l’astrofisicher er stà enconuschent ad in vast public ordaifer la scienza.

Dapi il 1968 en sutga cun rodas

Hawking pativa da la malsogna incurabla dals musculs e da la gnerva ALS (Amytrophe Lateralsklerosa). La diagnosa ha el gia survegnì sco student. Dapi l’onn 1968 n’ha el strusch pudì sa muentar e seseva en la sutga cun rodas. La malsogna è dentant s'avanzada fitg plaun tar el e n'ha betg pudì retegnair el da gronds succes en la scienza.

Grazia ad in computer pudeva el communitgar, er cura che la malsogna è gia stada fitg avanzada.

Stephen Hawking è stà maridà duas giadas ed ha trais uffants, Lucy, Robert e Tim. 30 onns è el stà maridà cun sia amur da giuventetgna. La letg ha dentant fatg naufragi. Il 1995 ha Hawking maridà sia tgirunza. Quella letg ha cuzzà 11 onns.

Foras nairas e sfratg primar

Malgrà la greva malsogna da Hawking ha ses tscharvè adina funcziunà cumplainamain. Novas teorias ha Hawking sviluppà davart foras nairas ed il sfratg primar. Las monstrusas foras nairas n'èn tenor sia teoria nagina fin. Ellas tschitschan en tut quai che vegn memia datiers e traguttan perfin la glisch cun lur enorma gravitaziun. Hawking ha dentant mussà en sia teoria che foras nairas svapureschian plaunet – ina consequenza da la fisica da quants (Quantenphysik). Il svapurar cuzza enorm ditg. La radiaziun da «Hawking» ha perquai anc betg pudì vegnir miserada.

Gia sco doctorand il 1965 ha Hawking, ensemen cun il Brit, Roger Penrose furnì in mussament matematic impurtant per la teoria dal sfratg primar (Urknall). L'ida dal sfratg primar era da quai temp anc fitg dispitaivel, tranter auter perquai che questa «singularitad» matematica aveva mess ord funcziun las leschas da natira, uschia ch'in tschert act da stgaffiment fiss stà necessari.

Teoria da relativitad dad Einstein

Hawking è sa fatschenta fitg cun la teoria da relativitad dad Albert Einstein. El ha pudì mussar si che quella teoria pretenda in'entschatta da l'univers – «in resultat che la baselgia haja prendì per enconuschientscha a moda interessada», scriva Hawking en sia autobiografia «Mia curta istorgia». Pli tard ha el dentant mussà che l'entschatta da l'univers na stoppia betg exnum esser stada ina singularitad.

Avertiment da roboters

Ils ultims onns è Stephen Hawking adina puspè sa preschentà sco admonider. Roboters intelligents, il stgaudament dal clima, guerras atomaras e virus producids cun tecnica genetica pudessan metter en privel la terra. Ses messadi: L'umanitad stoppia stgaffir pussaivladads da guntgir en il spazi, en cas ch'i vegnia tar ina catastrofa fatga en chasa. Cun il milliardar russ, Jurij Milner aveva el planisà da trametter in'armada da navs astronauticas, uschè grondas sco marcas da brevs, sin il sistem da planets Alpha Centauri. Hawking è stà persvas:

Pli baud u pli tard stuain nus guardar sin las stailas.
Autur: Stephen Hawking Astrofisicher

RR novitads 06:00

Artitgels legids il pli savens