Siglir tar il cuntegn

Header

video
Ils Gualsers en il Grischun
Or da RTR dals 11.03.2015.
laschar ir. Durada: 14 minutas 41 Secundas.
cuntegn

Minoritads en l'Europa Ils Gualsers en il Grischun

La redactura Isabelle Jaeger da la Televisiun Rumantscha ha visità ils Gualsers en il Grischun.

  • Chasas e cuntrada da la vischnanca da Juf.
    Legenda: La vischnanca da Juf. RTR

    Geografia ed istorgia

    Che Juf - sin 2'126 meters sur mar il pli aut lieu abità en l'Europa - è ina fracziun gualsra na fa betg surstar: en il Grischun èn abitadas las regiuns autalpinas tradiziunalmain da Gualsers. Quai era pli baud uschia cura ch'ils Gualsers han urbarisà las regiuns da muntogna las pli selvadias e quai è anc oz il cas tar blers Gualsers. En las Alps centralas vivan var 10'000 Gualsers. Lur istorgia cumenza avant 700 onns en il Vallais: quella giada han bandunà Gualsers il Goms. Ils emprims èn partids en direcziun da Berna, da l'Italia e vers la Val d'Ursera. Da là davent han els cuntinuà pli tard lur viadi: sur il Tessin vers la Valrain e Tavau. Anc pli tard èn els passads da la Valrain en la Stussavgia, a Val S. Pieder ed en la Val d'Avras e da Tavau en il Partenz ed en il Scanvetg. En Grischun datti oz 15 regiuns gualsras.

  • Ina chasa en la vischnanca da Spleia.
    Legenda: La vischnanca da Spleia. RTR

    Lingua

    La marca dals Gualsers è il dialect tudestg fitg particular. Ils tuns caracteristics, las furmas antiquadas e las noziuns tradiziunalas gualsras derivan dal Vallais sura tudestg. Durant ils 700 onns da la separaziun territoriala dal Vallais èn sa sviluppadas atgnas variantas en las singulas colonias grischunas. Era il contact cun il rumantsch u auters dialects tudestgs han gì in'influenza sin il dialect gualser. Per part datti en il dialect gualser anc elements vallesans ch'èn sparids en il tudestg vallesan dad oz. Sco tut las autras linguas è sa transfurmà uschia era il dialect gualser ed el vegn vinavant a sa sviluppar. La concurrenza dad auters dialects e dal tudestg da scrittira è gronda. En scola na datti betg lecziun en il gualser. La tgira ed il mantegniment dal dialect - per ils Gualsers atgnamain lur caracteristica d'identificaziun centrala – è fitg difficil

  • Laina da la Stussavgia.
    Legenda: Laina da la Stussavgia. RTR

    Viver en las muntognas

    Sco en bleras regiuns ch'èn dalunsch dals gronds centers da la Svizra ston ins tschertgar era en las regiuns gualsras vias per viver u schizunt per surviver. Las furmas da cultivaziun dad ina giada van a perder. Or dal vegl vegni a stuair dar insatge nov. In exempel è il project "Safier Ställe". En la Stussavgia vul ins mantegnair las tipicas stallas ed aclas che van en ruina. Las stallas ed aclas duain survegnir novs tetgs cun schlondas da laresch or dals guauds indigens. Quai dat lavur per la populaziun da la val e la cuntrada culturala vegn tgirada.

  • Chasas e la cuntrada da la vischnanca da Val S. Pieder.
    Legenda: La vischnanca da Val S. Pieder. RTR

    Convivenza

    Cura ch'ils Gualsers èn rivads en il Grischun eran ils Rumantschs gia qua. La convivenza tranter Rumantschs e Gualsers era ed è ambivalenta. I dat regiuns nua ch'ins na ha quasi mai da far insatge in cun l'auter – sco ozendi per exempel tranter il Partenz e l'Engiadina Bassa. En autras regiuns percunter èn ils contacts pli stretgs. Ils Gualsers da Val S. Pieder ed ils Rumantschs da las vischnancas lumnezianas furman il circul cuminaivel da la Lumnezia. In dals trais deputads da la Lumnezia è adina in deputà da Val S. Pieder – ina lescha nunscritta, dentant in gest dal respect vicendaivel tranter vischins. Ma questa convivenza n'è betg adina simpla, era ella è ina sfida permanenta.

Artitgels legids il pli savens