Siglir tar il cuntegn

Header

cuntegn

Ils 8 da matg 1945 – fugitivs L'escorta da Mussolini e survivents dad Auschwitz

Suenter avair observà lungs onns la guerra dal lontan, eran sa chattads ils Engiadinais vers la fin da la guerra en ina mez lien. Durant ina fasa dad intginas emnas èn fugids tschients da las pli differentas persunas da la guerra sur il cunfin da Martina en l'Engiadina.

Er sche bler da quai ch'è succedì quella giada n'è anc betg enconuschent, datti tuttina perditgas. Lur notizias, regurdanzas e fotografias dal mintgadi èn oz funtaunas preziusas dal passà.

Il pitschen stgazi dad Erwin Gruber en l'archiv statal

Durant ch'ils fugitivs arrivan di per di en Engiadina ha er l'appuntà Erwin Gruber servetsch al cunfin. En l'Archiv chantunal dal Grischun èn ina notizia e fotografias dad el, che mussan quanta glieud e quanta glieud differenta ch'è arrivada be durant quatter dis via Vinadi e Martina en Svizra:

Sias fotografias mussan lingiadas da persunas, civilists, bler umens, schuldada la pli diversa. Els spetgan al cunfin per vegnir en, fan pausa cun lur rauba, discuteschan cun il militar svizzer e chaminan enavant da l'Engiadina si vers Scuol, en la naiv da la primavaira 1945.

Inscunter cun l'escorta da Mussolini a Scuol ...

A Scuol era sa furmada in'organisaziun voluntaria da dunnas per gidar als fugitivs. En sasez n'hajan ellas betg fatg quint da stuair vegnir en acziun, scriva ina dad ellas, Erika Gaudenz-Bifrun, suenter en il Chalender Ladin.

L'emprima pagina dal raquint
Legenda: Ina da las paucas funtaunas enconuschentas – las algordanzas dad Erika Gaudenz-Bivrun en il Chalender Ladin. RTR

Quai è sa midà per intginas emnas vers la fin da guerra, cura ch'ils fugitivs arrivan si dal dazi da Martina a Scuol. En Engiadina èn arrivads dentant er passants en autra direcziun, da l'Italia vers la Germania. La Svizra neutrala accogliava er a quels – ed uschia sa chattan Erika Gaudenz e las dunnas da Scuol confruntadas ina dumengia a mezdi cun l'alimentaziun dad ina gruppa da schuldada da la SS e la Wehrmacht tudestga.

Ella na paran dad esser stada ni amiaivla, ni mudesta:

audio
GR 1945
ord Marella dals 01.05.2020.
laschar ir. Durada: 44 Secundas.
Cun tun impertinent as ha ün permiss da dumandar café, ma veritabel e pan alb pro. Cha da quaist pan nair el nu mangia! Els as postettan là sülla plazza in fuormaziun e lingia dretta, sco tratta cun la corda ed ün uffizial da l’SS ils annunzchat ad ün uffizial svizzer cul salüd hitlerian. Quist etern salüd da Hitler, in nossa libra Svizra ans faiva fotta!
Autur: Erika Gaudenz-Bivrun gruppa d'agid per fugitivs, Scuol

Quant dischagreabla che la cumpagnia brina è stada, haja sa mussà suenter gist dador cunfin. Apaina arrivada sur l’En en territori austriac haja ella assaglià in pur, stratg dus purschels ed in vadè or da sia stalla, e mazzà e mangià quels be direct.

E questa truppa na saja betg stada ix ina gruppa tudestga, cuntinuescha Erika Gaudenz:

Pür plü tard gnittan nus a savair cha quaista culuonna as cumponiva dad homens schelts our da l’SS e ch’els avaivan condüt al duce Mussolini, travesti in üna da lur unifuormas, infin al cunfin svizzer, per il far passar per ün dals lurs in cuntrabanda.
Autur: Erika Gaudenz-Bivrun gruppa d'agid per fugitivs, Scuol

L'escorta da Mussolini - propi?

Avrir la box Serrar la box
Legenda: Keystone

Eran quests tudestgs veramain l'escorta da Mussolini? Quai n'è betg sclerì e resta forza adina en il stgir. Fact è: Ils 28 d'avrigl era il duce Benito Mussolini en viadi cun ina truppa da schuldada da SS e Wehrmacht si lung il Lai da Como. Be intgins kilometers davent dal cunfin grischun è il convoi dentant vegnì tschiffà da partisans taglians. Quels han laschà ir ils tudestgs, ma tegnì a Mussolini – ed al sajettà il di suenter.

Ils 28 d'avrigl 1945 era ina sonda. Tenor Erika Gaudenz è arrivada la SS ina dumengia da mezdi a Scuol. Dal Lai da Como a Scuol en in mez di - pussaivel. La schuldada è arrivada en ina dumengia ed ils 29 d'avrigl 1945 era ina dumengia. Simpla coincidenza da datas u tuttina dapli? Quai n'è betg sclerì.

Il «Fögl Ladin» en mintga cas rapporta ils 8 da matg 1945 er da l'assagl al pur sur cunfin. La gasetta engiadinaisa vesa quel dentant sco mussament per la mentalitad da la schuldada tudestga, che na sa suenter 5 onns, 8 mais e 7 dis guerra betg pli tge ch'è dretg e tge betg:

«Be ils ultims dis ans pudettan persvader da que, cur cha üna culuonna dad SS, passand l’Engiadina bassa, rivada sur Punt Martina in Tirol, entret in üna chasa dad ün brav paur, pigliet oura üna sterla e dus pors per far bacharia. Tuot las protestas dal paur nu güdettan inguotta, que ais la mentalità s-chaffida tras la guerra, ed infin cha quella sarà extirpada vögliaraja amo ans ed ans.»

Da la dimensiun istorica, dimena sch'igl sa tracta propi da l'escorta da Mussolini, na scriva il Fögl Ladin dentant nagut.

... e curt suenter cun survivents dad Auschwitz

Ironia dal destin, anc en la proxima notg, era la gruppa da dunnas vegnida confruntada cun la barbaria da tut in'autra vart. Amez la notg fraida eran arrivads diesch camiuns da la Crusch cotschna dal cunfin sin plazza da scola a Scuol. Lur chargia: Survivents dals champs da concentraziun da Mauthausen ed Auschwitz.

En ses raquint, publitgà en il Chalender Ladin, scriva Erika Gaudenz dals schnuizis da quella notg:

audio
GR 1945 Flurina 2
ord Marella dals 01.05.2020.
laschar ir. Durada: 1 minuta 47 Secundas.

Las dunnas han flià e gidà, tuttina – intgins dals survivents moran anc là sin plazza da scola, auters curt suenter en l'ospital. A lur destin regorda anc oz ina fossa sin il santeri da Scuol.

Er Erika Gaudenz constatescha en il Chalender Ladin, quant differenta che la fulla dals fugitivs era.

I rivettan vegls, menduoss, pitschens infants, i gnittan sudats, i rivet üna duonna ultim-portanta cun ün poppin sün bratsch, i gnittan tradituors da la patria e retscherchats malfattuors.
Autur: Erika Gaudenz-Bivrun gruppa d'agid per fugitivs, Scuol

Uschia – per restar en il tun dal temp – aveva buffà il vent criv da la barbaria en pajais lontans enfin en Engiadina sin vamporta.

Radund 92'000 fugitivs – a la fin da la guerra

Avrir la box Serrar la box
Legenda: Archiv chantunal dal Grischun / Isabelle Jaeger, RTR

Vers la fin da la guerra, cura ch'il squitsch da las truppas alliadas chatschava millis e millis da fugitivs cunter ils cunfins svizzers, aveva ordinà il Cussegl federal ils 22 d'avrigl, da serrar ils cunfins svizzers vers l’ost – dad Altenrhein fin a la Luziensteig pro Maiavilla.

Sco il dazi a Martina eran restads averts er intgins auters surpassadis en Svizra. Quanta glieud ch'è propi fugida en Svizra durant quels dis mussa bler pli tard, il 2007, in artitgel da la gasetta NZZ. Ils ultims 20 dis da la guerra haja la Svizra prendì si var 92’000 fugitivs – ed ils blers sajan arrivads sur la Svizra orientala.

audio
Ils 8 da matg 1945
ord Marella dals 01.05.2020.
laschar ir. Durada: 41 minutas 14 Secundas.

Marella 09:00

Artitgels legids il pli savens