Siglir tar il cuntegn

Header

cuntegn

Giud tribuna L'opera «Il cerchel magic»

Gion Antoni Derungs ha relaschà in’ovra voluminusa da chanzuns, oratoris, ballets e musica da chombra. Part dal relasch èn però era 10 sinfonias ed anc trais operas en lingua rumantscha. Sia emprima da quellas operas è probablamain la pli enconuschenta: «Il cerchel magic».

Sco omagi a quest’ovra, publitgescha RTR en quest lieu l’entira opera dad «Il cerchel magic», qua en la versiun concertanta. Quella è vegnida preschentada il november 2012 a Cuira ed a Trun. Il cineast Gieri Venzin ha gì registrà quest’ovra ed ha ussa, en occasiun da l'onn commemorativ, montà la registraziun filmica en duas parts.

Accumpagnà vegn la registraziun dad in artitgel da la musicologa Laura Decurtins. Ella è ida a la tschertga da l’impurtanza dad «Il cerchel magic» per la Rumantschia.

Da Laura Decurtins, musicologa

Il tact inizial da l'opera sur dal cerchel magic (op. 101) entschaiva cun in'idea geniala e ses svilup: «Igl ei aschia ch'il cumponist ha giavischau in tema mitologic ed jeu hai lu aschidadir raquintau ina historia interessanta che pertucca problems da nies temps, denton vuliu exprimer quei cun agid dad elements or da detgas e praulas – e lura hai jeu anflau quella detga da Siat e tertgau: quei savess esser il coc d'ina acziun», di il liricher e librettist Lothar Deplazes.

Fotografia da Laura Decurtins cun fotografia da Gion Antoni Derungs en il fund.
Legenda: La musicologa Laura Decurtins è l'autura da quest artitgel sur dad «Il cerchel magic». RTR

Cun ina paraula duain pia vegnir tematisads e raquintads ils problems actuals da nossa societad sco era la relaziun da l'uman cun la natira. Il coc da l'istorgia da l'opera furma la ditga da la «Dunschala dil casti da Friberg» da Siat. Ella vegn silsuenter schlargiada cun ulteriurs motivs da ditgas or da la tradiziun orala e cun scenas inventadas. Mo questa ditga da la dunschella ha in coc anc pli vegl – ella basa sin la legenda da «Il scazi piars» da Degen:

A Degen schabegiav' ei pli baul bein savens, che la giuventetgna seradunava sil plaun sur Brel per sedivertir. Il pli savens fageva ins il rin, in giug, tier il qual ils participonts ston dar in l'auter il maun. Mintga gada ch'ins fageva quei giug, vegneva ei neutier ina matta dil tuttafatg jastra e separticipava dil giug senza esser envidada leutier. Sin in giuven cun num Bistgaun haveva la matta fatg tut atgna impressiun. La proxima sera de giug eis el semtgaus ina bun'uriala avon ils auters, per anflar caschun de plidar cun la giugadura jastra. Strusch eis el sil plaz de giug, ei era la matta cheu, pli biala, mo era pli tresta e palida che mai. Il giuven tonscha alla matta il maun e supplichescha de confidar siu misteri ad el. El seigi bugen promts de riscar sia veta, sch'ei stoppi esser per siu spindrament:

Regal dalla Ligia Romontscha. Entuorn las ruinas de Surcasti. Enzacontas detgas e praulas, risdadas da tats ed ondas. Anton Derungs. Stampa separada da las Annalas da la Società Retorumantscha Annada LII. Stamparia engiadinaisa Samedan e San Murezzan - 1938.
Legenda: Entuorn las ruinas de Surcasti. MAD

«Nua, tgei e co hai jeu de far per spindrar tei?» Ussa di la matta: «Bein pia! Treis damauns stos ti vegnir dallas treis tochen las quater uras si cheu silla penda, signada d'in rin de tschun pass ladezia. Gest sin l'ura stos ti esser cheu, e cura ch'ei tucca ora s. Bistgaun il zenn de stizzar, sas ti seretrer. Stai ferm el rin signau. Negina caussa po nuscher a ti; perquei negina tema. Ni sgarschur, ni monstrums, ni amitgs ni empermischuns lai surmenar; pertgei tut ei mo tschorvaments per better nus alla perdiziun.» L'ura fixada ei Bistgaun leuora sin la penda e passa senza targlinar en in rin, che tarlischava sbrinzlava sco fiug e saung. Mo strusch eis el amiez il rin, dat ei ina zaccudida, ch'el fuss gleiti ius culs peis ensi. La secunda notg ei Bistgaun puspei sin posta amiez il rin. Strusch ha l'ura dau, entscheiva la caniala. Era la tiarza notg ei nies giuven sin posta sin l'ura fixada, e las emprovas de quella parevan bia pli levas a supportar che las antecedentas. Cheu vegn siu amitg, il Balzer ziep, cun brenta e fest cun bintgun e cloma: Bistgaun, neu ussa, igl ei uras d'ir a perver. E daveras queta Bistgaun d'udir tuccond ora s. Bistgaun. Senza patertgar fa el in pass sur il rin. Mo enaquella auda el in sgarscheivel sfrac, sco sche la tiara mass empermiez, ed il giuven auda ina vusch: «Piarsa, piarsa per adina.» (Anton Derungs: Entuorn las ruinas da Surcasti. 1938)

Ils meds per destruir èn sa midads, betg ils umans

Fotografia da Lothar Deplazes ed ina sculptura.
Legenda: Lothar Deplazes. RTR

Per l'opera prenda Deplazes in motiv vitiers che vegn ad esser central ed è la raschun per la condemnaziun tras il diavel: la runcada dal guaud. Ils abitants dal vitg alpin eran sa decidids da vender or da spir regl da raps lur giurada al prinzi cotschen – al diavel! Sin quai als smaladescha il retg dal guaud. La dunschella emprova dad admonir ils abitants e raquinta la ditga da la fundaziun da lur vitg e da lur giurada – ma invan: Il retg dal guaud cumonda a la lavina ed al dragun da destruir il vitg senza giurada e senza protecziun. La dunschella sa porscha dentant sco unfrenda, ella sto chattar in amant che duai surviver set examens en in rintg che ella vegn a segnar – en il «cerchel magic».

Verändert haben sich die Mittel der Zerstörung, nicht die Menschen.
Autur: Lothar Deplazes carnet da program per la primaudiziun 1986

En la segunda part da l'opera, tschientaners pli tard, è sa midà bler, ma betg tut: «Verändert haben sich die Mittel der Zerstörung, nicht die Menschen, die ihre Umwelt häuslich einrichten oder vernichten können. Sagen und Märchen können 'aktueller' sein, weil sie zeitlos gültige Bilder seelischer Erfahrungen offenbaren», scriva Lothar Deplazes l'onn 1986 en il carnet da program per la primaudiziun.

En lur regl da raps e bainstanza (e lur desideri per il stgazi pers) ed en lur smesiranza vilentan ils abitants dal vitg il retg dal guaud che aveva furmà la giurada. Uschia rumpan els l'uniun cun il retg ed era la veglia lescha dal vitg che prescriva da mai runcar il guaud en la plaunca. Questa ferma uniun dals abitants dal vitg cun la natira è per Gion Antoni Derungs in dals elements fundamentals da la societad rumantscha: «Nus romontschs essan segiramein adina colligai culla natira. Da pign ensi hai jeu viu quei en nossa tradiziun. La natira ha adina giugau tier nus ina gronda rolla.»

video
Premiera Il cerchel magic – 02.05.1986
Or da RTR dals 22.05.2015.
laschar ir. Durada: 6 minutas 15 Secundas.

Ils Rumantschs e lur affinitad per la melodia

Sco che la natira alpina sa unescha sin nivel musical cun la societad e lur tradiziun da chant – ina tradiziun che sa basa sin la chanzun populara tradiziunala –, quai mussa l'opera dal cerchel magic exemplaricamain: «Pia crei jeu che quei ei zatgei tipic romontsch, tipic dils cuolms. Dalla musica ano viu hai jeu empruau dad esser cantabels, vul dir haver la melodia. Nus Romontschs essan in pievel romanic cun ina gronda affinitad tier la melodia.» Per pudair sviluppar in «stil rumantsch», ma era per chattar in'atgna lingua musicala per l'opera, sto Derungs dentant bunamain crear insatge or dal vid: «Sche jeu hai uss fatg l'opera, lu sai jeu buc mirar anavos tgei havein nus fatg en romontsch, tgei ei avon maun cheu, gliez va buc.» Questa lingua musicala plitost tradiziunala è per Hans Peter Rechsteiner, il dirigent da la primaudiziun, dentant in veritabel pass enavos: «In seiner ersten Oper ging er, was die musikalischen Mittel anbelangt – hauptsächlich aber in Gesangslinie und Harmonik – einen Schritt zurück».

Provas da l'opera «Il cerchel magic» dal 1986.
Legenda: Provas da l'opera «Il cerchel magic» dal 1986. RTR

Rechsteiner para da survesair che la gronda varietad dals meds musicals sco la tonalitad e l'atonalitad, la musica tradiziunala, ils effects, ramurs e bler auter pli, gidan a furmar in'unitad en l'opera ed ina lingua musicala che na vul sapientivamain betg esser avantgardistica, mabain surtut cuntanscher l'auditori rumantsch. Il cumponist na s'interessa era betg per l'opera cun parts da chant tradiziunals, mabain per il concept d'in drama musical cumponì atras che fa diever dals uschenumnads «Leitmotive», da motivs caracteristics e renconuschibels, p.ex. cun attribuir a mintga persuna in' instrument u in motiv instrumental. E la vusch survegn qua ina rolla centrala: la musica sa sutametta al text e suonda il ductus da la lingua rumantscha. Las nianzas dal chant tranter discurrer, parlando, recitativ ed arioso fan pia part da l'expressiun emoziunala, durant che l'orchester guarda che l'istorgia, l'acziun avanzia. Dasper las vuschs solisticas stattan era parts a pliras vuschs en il center: il chor da mats, il chor da dunnas, il chor viril ed il chor maschadà. Uschia reusseschi a Gion Antoni Derungs d'integrar era la tradiziun dal chant da chors rumantsch. «Gliez sedat sco cumponist romontsch», di el, «pertgei nus havein gie en tiara romontscha giu tochen uss pli u meins sil camp da musica chors. Solists havevan nus buc biars, instrumentalists paucs, pia han ins stuiu ir vi dals chors, e quei ei era mia sort sch'ins less dir aschia.»

Wer hätte schon eine Oper in Auftrag gegeben? Niemand.
Autur: Gion Antoni Derungs

L'accent sin la vusch (rumantscha) ed il diever dad elements or da la chanzun rumantscha sin tut ils nivels da l'opera furma pia la basa dal «caracter rumantsch», daspera vegn ella recensada e recepida sco «emprima opera rumantscha», ed uschia san ins numnar cun tutta legitimaziun questa opera ina opera rumantscha – senza dubis in term en l'istorgia da la musica rumantscha ed in grond regal per l'identitad musicala dals Rumantschs!

video
Igl uaual vegn destruius
Or da RTR dals 26.05.2015.
laschar ir. Durada: 6 minutas 51 Secundas.

Or da quel motiv na vesa Derungs sia cumposiziun e sia lingua musicala («reacziunara») betg sco pass enavos, mabain sco pass en ina buna direcziun. E sco cumponist da l'emprima opera rumantscha mussa el che quest gener da musica dramatica ha ina buna raschun da viver en Rumantschia, era sche fin l'onn 1986 na pensav'ins betg ad ina producziun d'opera per rumantsch en Rumantschia – u na ristgav'ins betg da pensar vidlonder: «Wer hätte schon eine Open in Auftrag gegeben? Niemand.»

Esser avantgardistic, ma restar rumantsch

Per sia segunda opera Il semiader (op. 125) da l'onn 1996 tscherna Gion Antoni Derungs (sco giavischà) ina lingua musicala pli avantgardistica e mussa ch'igl è bain pussaivel dad esser actual ed avantgardistic, ma da restar rumantsch. L'actualitad na nescha qua betg or dal mund da praulas, mabain cun ina istorgia contemporana che gioga en ina citad. Pir da l'onn 2004 dovra el per sia quarta opera (da chombra) Tredeschin (op. 152) danovamain las tecnicas cumpositoricas dal cerchel magic, e suenter 26 onns, il november 2012, surlavura el l'opera Il cerchel magic perfin per ina represchentaziun concertanta. Baingea perquai che sia tematica è anc adina actuala e brisanta, e perquai ch'i sto esser che l'opera stat ad el a cor. Ma baingea era perquai che la lingua musicala da l'opera n'ha betg pers qualitad, caracter u valur. Ch'igl existan pia era oz duairs da mintga cumponist rumantsch – sajan quai duairs envers la lingua e cultura rumantscha, ni dependenzas da pussaivladads e nunpussaivladads musicalas, quai di era Derungs: «Sco cumponist romontsch ein ins en in cert senn in tec ligiaus.» In onn pli tard, dal 2013, vegn sia idea per fortuna realisada – sco concert commemorativ per il grond cumponist rumantsch.

(Ina versiun tudestga da quest artitgel da la musicologa Laura Decurtins è cumparì en la broschura «Wichtig ist allein das klingende Resultat – Impurtont ei sulettamain co ei tuna», edida da la Fundaziun Gion Antoni Derungs.)

Artitgels legids il pli savens