Siglir tar il cuntegn

Header

cuntegn

L'archivar recumonda Da la naiv natirala a la naiv artifiziala

La mancanza da naiv dals ultims onns ha sfurzà ils territoris da skis d'investir adina dapli en stabiliments per producir naiv artifiziala. La lavur da pionier è vegnida fatga en il Grischun.

Praticamain tut ils territoris da skis han ozendi stabiliments per far naiv artifiziala. Il start cun ils «chanuns da naiv» – sco els vegnan numnads da la populaziun – è vegnì fatg avant paucs decennis. Il pionier d'ennavar en Svizra è stà in territori da skis grischun: Savognin.

L’emprim indriz da far naiv a la gronda a Savognin

La stad 1978 han entschet las lavurs per realisar in indriz da far naiv a Savognin. In foss cun duas lingias è vegnì construì da Savognin (1167 m.s.m.) a Tigignas (1589 m.s.m.) fin a Fugna (1813 m.s.m.). Ina da quellas lingias era per l’aua ed ina per l'aria cumprimida. Plinavant han ins construì staziuns da pumpar a Savognin ed a Tigignas. Ils emprims chanuns da naiv installads a Savognin èn vegnids importads da l’USA.

"Savognin schneit für Sie"
Legenda: Il slogan da reclama il 1978: "Savognin schneit für Sie". MAD

Il pionier Leo Jecker

Las pendicularas da Savognin - da sias uras la Nandrò SA - cun il directur Leo Jecker èn stadas las emprimas ch’han realisà il 1978 en l’Europa stabiliments per far naiv a la gronda. En tut eran 10 chanuns da naiv vegnids installads. Il resun en las medias è stà grond. La televisiun svizra DRS aveva rapportà da l’innovaziun en l’emissiun «Karussell»:

video
DRS Karussell: Emprims chanuns da naiv a Savognin en funcziun.
Or da RTR dals 18.12.1978.
laschar ir. Durada: 3 minutas 33 Secundas.

Il Radio Rumantsch aveva realisà il 1978 in’emissiun sur da l'innovaziun dal far naiv a Savognin. Sep Item era stà sin il plazzal da construcziun cun il schef da las pistas da quest temp Teias Wasescha-Spinatsch da las pendicularas da Savognin:

audio
Teias Wasescha-Spinatsch 13-10-1978
ord RTR Audio dals 14.12.2016.
laschar ir. Durada: 6 minutas 39 Secundas.
I vegn pretendì ch'i dettia pli paucs accidents da skis sin la naiv artifiziala.
Autur: Teias Wasescha-Spinatsch Schef da pista Savognin 1978
Ennavaziun cun chanuns da naiv d'auta tecnologia.
Legenda: Pistas brinas: Ennavaziun cun chanuns da naiv d'auta tecnologia. Keystone

Resistenza encunter la naiv artifiziala

Ils indrizs da far naiv ch’èn oz per las pendicularas nundispensabels eran l’entschatta dals onns 1990 fitg dispitaivels. Surtut las organisaziuns da l’ambient gievan sin las barricadas. Cun ina iniziativa populara «Naiv senza chanuns» che bunamain 5'000 persunas avevan suttascrit dueva vegnir scumandà da far naiv artifiziala sin grondas surfatschas. L’iniziativa ha dentant fatg naufragi a l'urna.

video
Iniziativa populara 1990 "Naiv senza chanuns"
Or da L’archivar recumonda dals 24.11.1990.
laschar ir. Durada: 4 minutas 6 Secundas.

Cussegl grond di NA

Era en il Cussegl Gronda era l’iniziativa «Naiv senza chanuns» vegnida discutada lung e lad. La maioritad dal parlament grischun era vegnì a la conclusiun da dir NA a l’iniziativa. Quella saja memia extrema, era vegnì argumentà.

audio
Cussegl grond di NA a l'iniziativa "Naiv senza chanuns" 02-06-1990
ord RTR Audio dals 14.12.2016.
laschar ir. Durada: 11 minutas 14 Secundas.
Plazzas da golf fan pli grond donn a l'infrasturctura da l'agricultura che chanuns da naiv.
Autur: Walter Decurtins anteriur deputà en il Cussegl Grond

Fa la producziun da naiv artifiziala donn a la natira?

L’emissiun da la televisiun svizra «Menschen Technik Wissenschaft» aveva retschertgà il 1990 pli profund, sch'il far naiv artifiziala fetschia donn a l’ambient. Intgins chantuns vulevan scumandar, auters reglar pli restrictiv il far naiv artifiziala. Il chantun Valais aveva da quest temp insumma naginas restricziuns.

video
DRS MTW: Patescha la natira da la naiv artifiziala?
Or da RTR dals 31.01.1990.
laschar ir. Durada: 9 minutas 4 Secundas.
la producziun da naiv artifiziala era durant il di da bell'aura.
Legenda: In maletg ch'ins vesa oz dapertut: la producziun da naiv artifiziala era durant in di da bell'aura. Keystone

Invenziun casuala en USA:

Avrir la box Serrar la box

L’inschigner american Joe Tropeano vul optimar ils onns 1950 sia squitta da curtin. El metta quella vid aria cumprimida e producescha uschia senza vulair naiv artifiziala. Tropeano vala dapi lura sco scuvrider da la naiv producida a moda industriala. (wikipedia)

Artitgels legids il pli savens