En occasiun d’ina sairada publica en la sala polivalenta a Tschlin ha RTR preschentà istorgias e chaus ord noss archiv audiovisual che han in stretg connex cun in lieu, vul dir cun la vischnanca da Valsot. A medem temp avain nus animà persunas e gruppaziuns d’avrir lur archivs e parter cun nus lur maletgs, films ed auters documents. Uschia han Duri Tratschin da l'Archiv cultural d'Engiadina Bassa, Jachen Erni e Flurin Denoth preschentà ina u l'autra da lur truvaglias. Radund 120 persunas han visità la sairada.
Il material filmic il pli vegl da la regiun da Ramosch, Strada, Tschlin e Martina datescha da l’onn 1967 e tracta in detg drama: La punt tar Strada è dada ensemen e dus turists tudestgs en sa najentads en lur auto en l’En. Quests purtrets anc nair ed alvs mussan a moda impressiunanta il proceder da la polizia e tut ils gidanters – ed ans laschan daventar perditga d’in accident mortal d’avant sur 50 onns.
Tgi sa regorda anc dals quizs da televisiun «Las testas finas», «Dai Dai Dai» u «Péz a cup» e da la bellas chamischas coluradas ch'ins purtava quels onns. Da la partida a quests cumbats eran il 1984 trais commembers da la Società da musica da Ramosch ed il 1974 sco era il 1994 scolaras e scolars da la scola da Tschlin.
Renum era sur ils cunfins ora han quels da Valsot pero survegnì per insatge auter, per lur musicalitad. E quai n’è betg pli in secret dapi ch’ils «Fränzlis da Tschlin» han purtà las melodias popularas da saut da l’Engiadina Bassa sin palcs da concert en tut la Svizra. I dat films entirs davart ils Fränzlis, davart ils musicists e las musicistas da las famiglias Janett ed Erni. Ma nus vain chattà en noss archiv ina contribuziun che n’è forsa betg tant enconuschenta, in’episoda da l’emissiun «Für Stadt und Land» da l’onn 1976 cun il moderatur Wysel Gyr che mussa tut ils «stars» da pli tard anc en lur onns giuvens en la musica da Tschlin, sut la batgetta da Cla Janett.
Ma era sche la societad da musica da Tschlin na para betg d’avair in problem da persunal da quel temp è il tema da la depopulaziuns dals vitgs en Valsot gia actual en ils onns 70 da l’ultim tschientaner. Quai mussan las emissiuns da «Il Balcun tort» dals onns 1970 che sa fatschentan cun «Vnà e quels ch'èn restads enavos u la situaziun da scola da Tschlin.
Tar questas contribuziuns sa tracti d’in’enumeraziun da problems ch'èn s’accentuads ed actuals fin il di dad oz en Valsot ed en blers vitgs muntagnards dal Grischun. Da la mancanza d’uffants en il vitg, sur las midadas en l’agricultura, a dumondas davart quant turissem ch'i cumporta fin tar il «problem» da l’inveteraziun.
Tge tradiziuns sa laschan mantegnair vivas, sche la cumposiziun da la populaziun sa mida talmain ferm? Nanetta Christoffel raquinta en l’emissiun da radio «Emissiun pils vegls» da l’onn 1961 al reporter Tista Murk d’ina bella tradiziun ch'i dettia be a Ramosch. Entant che Uorschal Tonas-Badrola raquinta ch ch'ins chantava pli baud, saja durant la lavur sco era la saira sin banc-porta.
Anc dapli ivettas dal passà – da vatgas, sur canödels fin als Fränzlis
Tge ha fatschentà las abitantas ed abitants da Valsot avant radund 25 onns? Qua ina pitschna collecziun:
Il 1999 era vegnì introducì la nova lescha per il martgà da latg nua che la Confederaziun na garantescha nagin pretsch da latg pli. Uschia ch'ils purs han gì la pussaivladad da vender lur contingents sch'els vulan. Tge consequenzas che quai ha gì per ils purs, mussan ils cuntrasts da l'avrigl 1999:
L'hotel da chauns a Ramosch datti gia dapi passa 25 onns. Belinda Conradin ha manà quel durant blers onns cun grond success. Dentant la pandemia da corona ha la pensiun patì ferm, uschia che la pensiun ha stuì viver da quest temp dal stadi. Uschia èsi era stà grev per Belinda Conradin da chattar ina successiun. Il 2022 ha dentant lura la Clinica Alpina SA surpiglià la pensiun cun la nova manadra Jennifer Filli:
Men Margadant da Vnà è stà giast il 1999 en noss Profil. El ha lavurà 38 onns tar la firma da tschigulatta Tobler.
La schlitradra da Canödels a Martina datti gia dapi bunamain in tschientaner. Quel ha adina lieu sco usit l'entschatta da l'onn per cumenzar l'onn nov. Co che quai ha vesì ora il 1997 pudais guardar qua:
Il 1997 è Tschlin daventada commembra da l'Allianza en las alps. Questa allianza ha la finamira da promover las vischnancas alpinas cun crear contacts, uschia che las vischancas pon er profitar sur ils cunfins dad experientschas dad autras vischnancas:
Tge è tipica musica engiadinaisa? Dapi passa 100 onns è la resposta clera - la musica dals Fränzlis. Fränzli Waser ha dà il num a questa musica ch'è vegnida sunada durant quest tschientaner da pliras chappellas. Dapi passa 40 onns portan ils Fränzlis da Tschlin questa ierta:
Tge regurdientschas sveglian quests purtrets tar Vus? Forsa che Vus vessas perfin sez a chasa material interessant da pli baud – films, fotografias, chartas u documents che laschan viagiar en il temps? La pussaivladad da sa participar datti sin nossistorgia.ch.
Scuvri gia ussa l'istorgia da la Svizra rumantscha e dal Grischun. Sin nossaistorgia.ch pudais Vus consultar, publitgar, participar...